دلیل ما | فروشگاه اینترنتی کتب شیعی

کتاب المقنع از مصادر اصلى فقه و از معتبرترین کتب فقهى قدما است. این کتاب پس از کتاب« من لا یحضره الفقیه » از مشهورترین آثار علمى بجاى مانده از شیخ صدوق مى‌باشد. شیخ صدوق، ابو جعفر دوم، محمّد بن على بن حسین بن موسى بن بابویه قمى، معروف به شیخ صدوق یا ابن بابویه( م ۳۸۱ ق) از علمای بزرگ شیعه در قرن چهارم هجری می باشد .

۱ - درباره مولف
محمد بن على بن حسین بن بابویه قمى، مشهور به« شیخ صدوق »، در سال ۳۰۵ هجرى قمرى، در خاندان علم و تقوى، در شهر قم دیده به جهان گشود.( سالهاى ۳۰۶ و ۳۰۷ نیز براى ولادت شیخ ذکر شده است)
شیخ طوسی جریان ولادت وى را چنین نقل نموده: على بن بابویه با دختر عموى خود ازدواج کرده بود; ولى از او فرزندى به دنیا نیامد. او در نامه‌اى از حضور شیخ ابو القاسم، حسین بن روح تقاضا کرد تا از محضر حضرت بقیه الله عجل الله تعالى فرجه بخواهد براى او دعا کند تا خداوند اولاد صالح و فقیه به او عطا نماید. پس از گذشت مدتى از ناحیه آن حضرت این گونه جواب رسید:« تو از این همسرت صاحب فرزند نخواهى شد; ولى به زودى کنیزى دیلمیه نصیب تو مى‌شود که از او داراى دو پسر فقیه خواهى گشت.»‌
شیخ صدوق از بزرگترین شخصیت‌هاى جهان اسلام و از برجسته‌ترین چهره‌هاى درخشان علم و فضیلت است. او که نزدیک به عصر ائمه علیهم السلام مى‌زیست، با جمع‌آورى روایات اهل بیت علیهم السلام و تالیف کتاب‌هاى نفیس و با ارزش، خدمات ارزنده و کم‌نظیرى به اسلام و تشیع کرد. شیخ صدوق بیش از بیست سال از دوران پر برکت حیات پدر را درک کرد و در این مدت از محضر پدر و سایر علماى قم کسب علم و حکمت کرد. او در سن ۲۲ یا ۲۳ سالگى بود که پدر بزرگوارش دار فانى را وداع کرد. از آن پس وظیفه سنگین نشر احادیث آل محمد صلى الله علیهم اجمعین و هدایت امت به عهده وى قرار گرفت و دوران جدیدى از زندگى او آغاز گردید.

۲ - ارزش و اهمیت کتاب
از زمان نگارش، این کتاب مورد توجه فقهاى عظام واقع شده و از آنجایى که عبارت‌هاى این کتاب بر گرفته از متن احادیث معتبر است، در بسیارى از کتب فقهى معتبر به آن استناد و از آن نقل قول شده است. کتاب المقنع در واقع رساله عملیّه و مجموعه فتاواى شیخ صدوق است که بر اساس متن احادیث نوشته شده و آن طور که مولف بعد از خطبه کتاب تصریح کرده است با اعتماد به وجود این احادیث در کتاب‌هاى حدیث، اسانید روایات مذکور در آن را اختصارا حذف نموده است.
علامه طباطبایی در کتاب رجالش در مورد روایات بدون سند در کتب شیخ صدوق این گونه مى‌نویسد: و بهذا الاعتبار قیل ان مراسیل الصدوق فی« الفقیه» کمراسیل ابن ابی عمیر فی الحجیّه و الاعتبار و ان مشایخنا السالفین فی عهد ثقه الاسلام کلینی و ما بعده الى زماننا لا یحتاج احد منهم الى التنصیص على تزکیته و لا التنبیه على عدالته.
کتاب المقنع در حالى که مجموعه‌اى از دقیق‌ترین و عمیق‌ترین نظریات فقهى است داراى متنى روان و بدون پیچیدگى در عبارت است بطورى که خواننده در استفاده از آن هیچ گونه مشکلى ندارد. از آنجایى که در قرن‌هاى سوم و چهارم هنوز تفریعات متعدد فقهى وجود نداشته است در این کتاب گاهى مباحثى همچون جعاله ، مضاربه و سایر انواع معاملات و هم‌چنین فروعات مختلف در ابواب مختلف مطرح نشده است. از طرفى نظم و ترتیب در ابواب مختلف فقهى نظیر شرایع الاسلام و قواعد الاحکام وجود ندارد بطورى که گاهى بعضى از ابواب نظیر قضاء یا حدود در کنار ابواب تجارت دیده مى‌شود و همین طور مباحث اخلاقى مثل باب ثواب الاعمال و ادعیه متعدد از مباحث و فروعات فقهى مجزا نشده‌اند.

۳ - تاریخ تالیف
از تاریخ تالیف کتاب اطلاع دقیقى در دست نیست اما با توجه به عبارت« قال والدی رحمه الله» که در قسمت‌هاى مختلف کتاب دیده مى‌شود که نشان از وفات پدر بزرگوار ایشان على بن حسین بن بابویه( م ۳۲۹ ق) دارد. این کتاب پس از سال ۳۲۹ ق تالیف شده است و به دلیل توجه زیاد بزرگان از فقها به این کتاب احتمالا در اواخر عمر شریفش تالیف شده است.

۴ - وجه نام‌گذارى
مولف درباره علت نام‌گذارى کتاب به المقنع و حذف اسانید روایات، بعد از خطبه کتاب این گونه مى‌نویسد: ثم انی صنعت کتابی هذا و سمیته کتاب المقنع لقنوع ما یقرا بما فیه و حذفت الاسانید منه لئلا یثقل حمله و لا یصعب حفظه، و لا یملّ قارئه، اذ کان ما ابیّنه فیه فی الکتب الاصولیّه موجودا مبیّنا عن المشایخ العلماء و الفقهاء الثقاه رحمهم الله. [۲] یعنى: پس از نگارش کتاب به این دلیل که مباحث مذکور در آن خواننده را بى‌نیاز مى‌کند نام آن را المقنع( بى‌نیاز کننده) نامیدم.
و براى این که کتاب براى نقل و انتقال سبک و به خاطر سپردن آن مشکل نباشد و خواننده را کسل نکند اسانید آن را حذف نمودم زیرا سندهاى کتاب، در کتب مشایخ از علماء و فقهاى ثقاه ذکر شده است.

۵ - مطالب
کتاب المقنع شامل یک دوره فقه منصوص از کتاب طهارت تا دیات مى‌باشد.
در این کتاب ابواب طهارت، صلاه ، زکاه ، خمس ، صوم، حج ، ثواب الاعمال، نکاح ، طلاق و اقسام آن، مکاسب و تجارات، ربا، دین، کفالات، لقطه، مزارعه ، اجاره شراء اراضى اهل ذمه ،... قضاء، شفعه ، ایمان و نذور و کفارات، صید و ذبائح، حدود، عتق و تدبیر و مکاتبه و غیر از آن، وصایا، مواریث، داخل شدن در کارهاى حکومتى و نوادر مطرح شده است.
قابل ذکر است که بسیارى از ابوابى که در فقه تفریعى متداول در زمان ما در ابواب معاملات ، ایقاعات و احکام مطرح شده است در فقه منصوص که المقنع بر طبق آن نوشته شده است، بیان نشده است.

۶ - ویژگى‌ها

۶.۱ - تلفیق مباحث
از ویژگى‌هاى کتاب تلفیق مباحثى است که در فقه متداول امروز ما از یکدیگر متمایز نشده‌اند، به عنوان نمونه مولف احکام مبطلات وضوء و غسل و مستحبات آنها را و احکام تخلی و انواع نجاست‌ها را با هم ذکر نموده و از یکدیگر جدا ننموده است و گاهى نیز بعضى از آنان را در داخل مسائل قسمت دیگرى بیان نموده است.

۶.۲ - نحوه بیان روایت
اگر چه متن کتاب، دقیقا متن روایات است امّا گاهى مولف روایت را با ذکر نام امام معصوم علیه السلام نقل مى‌کند مثل قال امیر المومنین علیه السلام یا قال ابو عبد الله علیه السلام، گاهى با نام راوى نقل مى‌کند، مثل روى عبد الکریم عن ابی عبد اللّه علیه السلام، و گاهى تعبیر به قد روى و یاتی حدیث آخر بدون نام معصوم علیه السلام و یا راوى آن، که نشان از ترکیب ناهمگون متن کتاب دارد.
همان طور که گذشت متن روایات گاهى بدون نام معصوم علیه السلام و راوى و گاهى با لفظ قال، سئل و نظائر آن ذکر شده است.
روایاتى که از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله نقل مى‌شود با لفظ« النبی» یا« رسول الله» مى‌باشد و هم‌چنین روایاتى از امیر المومنین، على بن الحسین، امام محمد باقر،( ابا جعفر)، امام صادق،( ابى عبد الله) و امام رضا( ابو الحسن) علیهم السلام نقل شده است.
از طرفى مولف مکررا از امام صادق علیه السلام روایت نقل نموده است که راویان آن عبارتند از:
ابو بصیر، محمد بن مسلم، سفیان بن عیینه، زکریا بن مالک جعفى، حلبى، بشیر النبال عبد الله بن سنان، عبد الکریم بن عمر، عمران الزعفرانى، حماد بن عثمان، سماعه بن مهران ادریس قمى، معاویه بن عمار، حماد بن عثمان، حفض بن یخترى، على بن عقبه.

۶.۳ - تعبد مولف بیان متن روایات
از دیگر ویژگى‌هاى کتاب تعبد مولف و احتیاط وى در بیان متن روایات است که حتى توضیحات مختصر را نیز مشخص مى‌کند مثلا در کتاب حج پس از نقل روایت امام محمد باقر علیه السلام در توضیح روایت این گونه مى‌نویسد: قال المصنف هذا الکتاب معناه ان السنه لا تقاس .
بله در باب نکاح در تفسیر روایت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله با لفظ اعلم مطالبى را بیان نموده است.

۶.۴ - نقل قول‌هاى مولف از پدر بزرگوارش
از دیگر ویژگى‌هاى کتاب نقل قول‌هاى متعدد مولف از پدر بزرگوارش على بن حسین بن بابویه رحمه الله مى‌باشد وى در صفحات ۴۳، ۱۵۱، ۱۱۲، ۲۷۳، ۳۶۱، ۳۶۳، ۳۵۷، ۴۰۳، ۴۵۳، ۵۴۱ با عبارت‌هاى« قال فی رسالته الیّ» یا« قال فی وصیّته علیّ»، این نظریات را مطرح مى‌نماید.

۷ - نظریات جدید
مولف در بحث داخل شدن در کارهاى حکومتى روایاتى را نظیر: صونوا انفسکم بالورع، و قووّه بالتقیه و الاستغناء باللّه عن طلب الحوائج الى صاحب السلطان، ذکر نموده است که بیانگر افکار اجتماعى و سیاسى وى مى‌باشد.
توجه مولف به مباحث اخلاقى باعث شده که وى بعد از باب نکاح و قبل از باب حج، بحثى را به عنوان ثواب الاعمال مطرح سازد که در آن به ذکر مستحباتى همچون انواع ذکرها، صله رحم، ادخال سرور در قلب مومن و اخلاق حسنه بپردازد.

۸ - روش تحقیق
کتاب موجود از نظر تحقیق و تصحیح و حواشى آن داراى مزایاى با ارزش و مفیدى است که عبارتند از:
１- تصحیح متن کتاب در کنار استخراج منابع و مآخذ معتبر در نقل اقوال و نظریات.
２- مقابله نسخ خطى( ا، ب، ج، د) و تلفیق بین این ۴ نسخه معتبر.
３- مقابله نسخ خطى با کتب فقهى معتبر مثل الذکرى، مسالک الافهام، بحار الانوار، وسائل الشیعه و مستدرک الوسائل. به عنوان نمونه در بحث ظهار به نقل از مسالک شهید ثانى در حاشیه کتاب این گونه آمده است: هکذا عبر الصدوق و هو عندی بخطه الشریف، که این مطلب نشانگر این است که نسخه خطى مقنع به خط شیخ صدوق در نزد او بوده است.
４- تعلیقه و حواشى براى بعضى از عبارت‌هاى مبهم با استفاده از اقوال بزرگان از فقهاء.
５- اشاره به موارد اختلاف اقوال مصنف با کتاب‌هاى دیگرش.
６- اشاره به موارد اختلاف نظریات وى با احکام مشهور و اختلافات لفظى.
７- شرح الفاظ دشوار با استفاده از کتب لغت.
８- بیان ترجمه و زندگى‌نامه مختصر بعضى از بزرگان و مکان‌هاى مهم.
９- استخراج آیات قرآن کریم و بیان مطالبى که در قسمت‌هاى مختلف کتاب ذکر شده است.

۹ - گفتار بزرگان
الذریعه: هو متداول شائع و ینقل عنه فی الوسائل.
بحار الانوار: لا تقصر فی الاشتهار عن الکتب الاربعه التی المدار فی هذه الاعصار
مستدرک الوسائل: و الحق ان ما فیه- المقنع- عین متون الاخبار الصحیحه بالمعنى الاخص الذی علیه المتاخرون. و در جاى دیگر از المستدرک: و من هنا ظهر وجه نقل المجلسی رحمه الله ما فیه کنقله عن سائر کتب الاخبار.

۱۰ - عناوین کتاب
کتاب الطهاره - الصلاه - الزکاه - الخمس - الصدقه - الصوم - الاعتکاف - الحج - ثواب الاعمال - النکاح - العقیقه - المتعه - الطلاق - المکاسب - التجارات - الربا - الدین - الکفالات - اللقطه - الرهن - الودیعه - العاریه - المزارعه - الاجاره - شراء اراضی اهل الذمه - القضاء - الاحکام - الشفعه - الایمان - النذور - الکفارات - الصید - الذبائح - الحدود - الملاهی - العتق - التدبیر - المکاتبه - الولاء - الوصایا - المواریث - الدیات - الدخول فی اعمال السلطان - النوادر‌.

۱۱ - نسخه‌های خطی
صاحب الذریعه به سه نسخه از کتاب اشاره نموده است که عبارتند از: ۱- نسخه متعلّق به حاج حسین کبّه که در سال ۱۲۳۳ ق به خط محمد بن خضر نوشته شده است. ۲- نسخه متعلّق به محمد على اردوبادى. ۳- نسخه‌اى که در ضمن جوامع الفقهیه چاپ شده است.

۱۲ - نسخه‌هاى معتبر
در چاپ کتاب موجود از ۷ نسخه استفاده شده است که از تلفیق چهار نسخه اول در تصحیح و تحقیق کتاب استفاده شده است و از سه نسخه نیز در صورت نیاز استفاده شده است.

۱۲.۱ - چهار نسخه اول
۱- نسخه خطى کتابخانه عمومى آیه الله العظمى نجفى مرعشى« قده» که همراه با غنیه النزوع ابن زهره است و با شماره ۴۵۱۱ و در سال ۱۲۵۷ ق به خط محمد بن حسین خوانسارى تالیف شده و با رمز( ا) مشخص شده است.
۲- نسخه خطى دیگرى از کتابخانه عمومى آیه الله العظمى نجفى مرعشى« قده» با شماره ۴۳۳۲ که در ضمن جوامع الفقهیه چاپ شده است. این نسخه در سال ۱۲۳۱ ق و به خط محمد تقى نوشته شده و با رمز( ب) مشخص شده است.
۳- نسخه خطى کتابخانه آستان قدس رضوی در مشهد مقدس با عدد ۲۶۲۰ که در سال ۱۱۴۵ ق نوشته شده و با رمز( ج) مشخص شده است.
۴- نسخه خطى کتابخانه مسجد گوهرشاد در مشهد مقدس با شماره ۷۲۱ که در سال ۱۲۴۴ ق نوشته شده و نویسنده آن مشخص نیست و با رمز( ر) مشخص شده است.

۱۲.۲ - سه نسخه دیگر
۱ و ۲- نسخه‌هاى کتابخانه مجلس شوراى اسلامى در تهران با شماره ۱۲۷۲ که در سال ۱۲۴۱ ق نوشته شده و با رمز( م) مشخص شده است.
و نسخه دیگرى از همین کتابخانه با شماره ۴۱۵۹۹ که در سال ۱۲۳۴ ق و به خط محمد على‌آبادى یزدى نوشته شده و با رمز( ش) مشخص شده است.
۳- نسخه خطى کتابخانه آیه الله العظمى نجفى مرعشى با شماره ۲۲۱۹ که در سال ۱۲۴۷ ق به خط محمد على مى‌باشد. که در ابتداى آن نوشته شده است که این کتاب از طرف صاحب ریاض« قده» مقابله و تصحیح شده است.