ابوالفضل تهرانی (۱۲۷۳-۱۳۱۷ق) از عالمان شیعه دوره قاجار و فرزند میرزا ابوالقاسم تهرانی مشهور به کلانتر از شاگردان سید محمدحسن شیرازی است. در سی سالگی برای ادامه تحصیل راهی حوزه علمیه نجف شد و در مجلس درس حبیب‌الله رشتی شرکت کرد. بعد از چندی عازم سامرا شد و از محضر میرزای شیرازی بهره‌ برد. بعد از درگذشت میرزا به تهران آمد و در مدرسه سپهسالار تهران به تربیت و آموزش طالبان علوم دین مشغول شد.

انگیزه نگارش و زمان آن

نویسنده در صفحات آغازین کتاب به درخواست مکرر دوستانش برای نوشتن شرحی جامع بر زیارت عاشوراو عذرخواهی‌های مکرر خود اشاره کرده و سرانجام علت اصلی نگارش کتاب را درخواست میرزای شیرازی مبنی بر نگارش شرحی جامع و قابل استفاده برای همگان عنوان می‌کند.

به گفته نویسنده نوشتن کتاب به سال ۱۳۰۸ق آغاز و در سال ۱۳۰۹ق به پایان رسیده است. نکته بدیع این که تاریخ پایان کتابت این اثر به حروف ابجد همان «شفاء الصدور فی زیاره العاشور» می‌شود که عنوان کتاب است.

تقریظ میرزای شیرازی بر شفاء الصدور

از آنجا که به ادعای نویسنده نگارش کتاب به خواست میرزای شیرازی انجام شده است بر همین اساس گویا کتاب به میرزا عرضه و ایشان تقریضی بر آن نگاشته‌اند که نویسنده آن را در آغاز کتاب آورده است:

بسم الله الرحمن الرحیم

کتاب شریف «شفاء الصدور» الحق کتابی است در نهایت خوبی و تمامیت و متانت، وجامع بین مراتب تحقق و تتبع، و محیط به ذکر انواع فضائل و معارف برای اصناف و طبقات مردم نافع و ممتع، در باب خود بی‌نظیر، شایسته است که عموم خوانندگان به آن رجوع نموده و از تأمل در مباحث او تصحیح عقاید و رفع مشکلات نمایند.

امید که خداوند اقدس جل ذکره هر که را در این امر دخلی یا معاونتی بوده، به هر وجه که باشد، با جناب خامس آل عبا علیه وعلی جده وابیه وامه واخیه والطاهرین من ذریته افضل الصلاة والسلام، که وضع این کتاب به جهت احیای امر واعلای کلمۀ آن جناب است، محشور فرماید به محمد وآله الطاهرین صلوات الله و سلامه علیه وعلیهم اجمعین.

حرّره الاحقر محمد حسن الحسینی.

ساختار کتاب

مولف خود در مقدمه مختصر کتاب کتاب را مشتمل بر دو باب و یک خاتمه دانسته است:

باب اول: در شرح سند و متن روایت زیارت عاشوراء. وی باب اول را مشتمل بر دو مقصد ساخته و هر مقصد را مترتب بر دو فصل:

مقصد اول:

فصل اول: شرح‌حال راویان زیارت عاشورا و بیان اعتبار آن

فصل دوم: وی در این فصل نظر علامه مجلسی را درباره دعای علقمه نقل کرده و آن را نقد می‌کند.

مقصد دوم: شرح و تفسیر زیارت عاشورا و اشکال مختلف قرائت و انجام آن و نقد و بررسی آنها. در پایان باب مباحثی شامل نقل زیارت عاشورا از منابع دیگر و مواقع خواندن آن و حکایاتی چند در فائده قرائت زیارت عاشورا مطرح شده است.

باب دوم: در شرح و ترجمه الفاظ زیارت عاشورا و آوردن مباحث متناسب با بحث در ترجمه و تفسیر فرازهای مختلف زیارت.

خاتمه: در ترجمه و بیان مشکلات دعای صفوان معروف به دعای علقمه.

سبک نگارش

تبحر و تسلط نویسنده بر ادبیات عرب در بخشهای مختلف کتاب خود نمایی کرده ولی نویسنده هنگام ورود به مباحث تاریخی رویکردی کلامی-حدیثی در پیش گرفته و در گزینش اخبار از دقتهای فنی تاریخی خبری نیست. امور ماورائی در کتاب حضوری پررنگ دارند و به نقش کاربردی و دنیوی معصومان علیهم السلام توجه چندانی نشده است. نویسنده سبک و سیاق نوشته‌های دوره صفوی را پیش گرفته است و اخبار فراوانی در نکوهش امویان و عباسیان و کارگزاران آنها در کتاب وجود دارد. برخی از آیات قرآن نیز در همین مسیر تأویل شده‌اند. کتاب علاوه بر ترجمه و تفسیر الفاظ زیارت عاشورا و مباحث مربوط به سند این زیارت و اجر و ثواب قرائت آن، به طرح مسائل فراوانی از دیدگاه شیعی اقدام کرده است. مسائل مربوط به خلافت، فضائل و مناقب امیرالمؤمنین و ائمه هداةعلیهم السلام، تعریف مفاهیمی چون آل محمد صلی الله علیه و آله و دشمنان ایشان، مراتب ائمه، مسائل مربوط به عاشورا و پیامدهای آن، عزاداری و مسائل مرتبط از جمله موضوعات مطرح شده در این کتابند.

نویسنده در نگارش کتاب از منابع و مصادر فروانی استفاده کرده است. منابع روایی شیعی اعم از منابع کهن مانند کتب اربعه: کافی، تهذیب الاحکام، الاستبصار، من لایحضره الفقیه و منابع متأخر مانند بحارالانوار و نیز منابع حدیثی اهل سنت اعم از صحاح سته به تکرار مورد استفاده قرار گرفته‌اند. منابع تاریخی مانند تاریخ طبری، مروج الذهب، مقاتل الطالبیین و دیگر منابع هم در استنادات تاریخی بکار گرفته شده‌اند. منابع رجالی، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، و شروح احادیث نیز از دیگر منابع مورد استفاده تهرانی در این کتاب می‌باشند.