دلیل ما | فروشگاه اینترنتی کتب شیعی

عصمت پیامبران الهی در پهنه تاریخ مباحثِ کلامی هماره مورد بحث و کاوش بوده است. حدود و قلمرو عصمت رسول خدا(ص)و اهل بیت: از دیرباز محل پرسش و پاسخ دین‌باوران و گزینه‌های اعتقادی آنها بوده است. در عصر امامان شیعه: پرسش از آیاتی از قرآن و ادعیه‌ای که در ظاهر عدم عصمت رسول خدا(ص) و اهل بیت: نشان می‌دادند، رایج بوده است و به همین دلیل کتاب‌هایی دراین‌باره نوشته شده است؛ مانند تنزیه‌الانبیاء و الائمه به قلم دانشمندان شیعه مانند سیدِ مرتضی; و عالمان اهل سنت مانند فخر رازی.
عصمت از دیدگاه متکلمان به معنای مصونیت معصوم از گناه و ایمن‌بودن وی از لغزش و خطاست. اکنون پرسش در این است که آیا از مفهوم کلامی عصمت در قرآن و روایات پیامبر(ص)و اهل بیت: سخنی به میان آمده است یا نه؟ مفهوم عصمت در اندیشه متکلمان با مفهوم دینی آن، چه پیوند و ارتباطی دارد؟
معصوم: اندیشه گناه نمی‌کند؛ از خطا و اشتباه به‌دور است؛ در او سهو و فراموشی راه ندارد؛ اما اینها چگونه محقق می‌شود؟ چه می‌شود که انسانِ جایزالخطا معصوم می‌شود؟ چگونه انسانِ قادر بر انجام گناه، به هیچ روی شر را برنمی‌گزیند؟ آیا اصلاً چنین ویژگی‌ای برای انسان وجود دارد؟
راه رسیدن بشر به این ویژگی چگونه است؟ اگر برای انسانی امکان گناه وجود نداشته باشد، آیا با مختاربودن او تنافی ندارد؟ علم کلام که مدعی تبیین و توجیه گزاره‌ها و مفاهیم دینی است، برای این پرسش‌ها چه پاسخی دارد؟
اندیشه عصمت برای نخستین بار از کجا و در چه زمانی به حوزه دین و معرفت دینی راه پیدا کرده است؟ آیا اندیشه عصمت به‌صورت اجمالی ـ چه از گناه و چه از اشتباه ـ در تعالیم و آموزه‌های بنیانگذار دین اسلام یعنی قرآن و سنت نبوی وجود داشته است یا این اندیشه از بیرون به تعالیم اصیل اسلام وارد شده است؟
آیا اعتقاد به عصمت در ادیان پیش از اسلام نیز وجود داشته است؟ آیا این دیدگاه دست‌پرورده غالیان و جاعلان است؟ آیا گروهی از سر خیرخواهی یا تحت شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آیین‌ها و ادیان دیگر این اندیشه را در دین اسلام وارد کرده‌اند؟ آیا امامان شیعه: یا بعضی از اصحاب و یاران آنها این نظریه را ابداع نموده‌اند؟ آیا سیطره اعتقاد به عصمت، آن‌گونه که در میان فقهای شیعه رایج است، در عصر اولیه اسلام و عصر ائمه: نیز چنین بوده است؟ برای پاسخگویی به پرسش‌های فوق، اندیشه عصمت در ادیان غیرابراهیمی و ادیان ابراهیمی پیش از اسلام، به‌خصوص یهودیت و مسیحیت مورد بررسی قرار می‌گیرد؛ سپس سابقه اعتقاد به عصمت در میان مسلمانان و متکلمان امامیه و پس از آن در میان اهل سنت، اعم از معتزله و اشاعره توضیح داده می‌شود. آیا می‌توان برای این اندیشه، ریشه سیاسی ـ اجتماعی قایل شد؟ آیا این نظریه می‌تواند حاصل تاثیر و تاثّر اندیشه‌های متکلمان اسلامی با تعالیم و آرای ادیان و ملل دیگر باشد؟ چه شواهدی بر اثرپذیری وجود دارد؟ اثر حاضر بعد از نقد این دیدگاه‌ها نتیجه‌گیری می‌کند که مفهوم دینی عصمت، مبدا درونی و اصیل در تعالیم ادیان دارد و در آیات و روایات صدر اسلام و ارتکاز ذهنی مسلمانان صدر اول وجود داشته است.
ازآنجاکه فقیهان و اندیشوران شریعت اسلامی با تکیه بر ارتکازهای پذیرفته‌شده و پیش‌فرض‌های اعتقادی خود به اجتهاد و استنباط حکم خدا می‌پردازند، بررسی عمیق این باورهای پیشین و اندازه تاثیر آن بر شیوه استنباط، یکی از پراهمیت‌ترین مباحث فلسفه فقه خواهد بود.
بدون شک اندیشه عصمت و درجات باور فقیه به مراتبِ عصمتِ معصوم در انتخاب مبنا در مباحث زیربنایی فقه یعنی اصول فقه تاثیر مستقیم دارند. همان‌گونه که حجیّتِ کتاب، سنت، ظواهر، سیره عقلا و بسیاری از قواعد پرکاربرد فقهی مبتنی بر پذیرش این اصل اعتقادی و کلامی است، در استنباط احکام جزئی شرعی نیز اندیشه اعتقاد به عصمت تاثیر پنهان و ناخودآگاهی دارد.
انگیزه پژوهشکده فقه و حقوق در همکاری با نگارنده در تدوین این کتاب، تنظیم نگرشی از نوع فلسفه فقهی به اندیشه عصمت در مهد دانش فقه و اصول اسلامی بوده است. نگارنده فصل چهارم این کتاب را با توجه به دیدگاه فلسفه فقهی تدوین کرده است. شایان ذکر است در بررسی ابتنای مبانی فقهی و اصولی بر اندیشه عصمت، تنها به فقه مکتب اهل بیت: بسنده نشده است؛ بلکه تاثیر اندیشه عصمت با نگاهی متفاوت در مکتب فقهی اهل سنت نیز بررسی شده است. در مکتب اهل سنت نتایج اصولی و فقهی اندیشه عصمت پیامبر(ص) و اعتقاد به عصمت امت و اتفاق صحابه در نظام اصولی و فقهی اهل سنت بررسی و تحلیل می‌شود.
یکی از انگیزه‌های پیشین نگارنده در پیگیری مباحث این پژوهش، نقد کتاب Crisis and Consolidation in the Formative Period of Shiite Islam نوشته دکتر سیدحسین مدرسی بود که همراه با برگردان فارسی آن به نام مکتب در فرایند تکامل در آمریکا منتشر شده است. در این کتاب در پی تحلیل بحران جامعه تشیع در دوران غیبت صغرا گزارشی از دیدگاه‌های شیعیان عصر ائمه: درباره مقام ایشان مطرح و دیدگاه حاکم درباره اندیشه عصمت اهل بیت: و علم غیب آنها ناشی از اندیشه غلوّ معرفی شده است. نگارنده به بهانه نقد این دیدگاه به بحث عصمت اهل بیت:
و مراتب آن طی بررسی تطبیقی و تحلیل کلامی، تاریخی و اجتماعی پرداخته است.
از دیدگاه نگارنده فقیهی که می‌خواهد پاسخگوی نیازهای فقهی روز جامعه باشد باید بتواند از زاویه کلامی و تاریخی به این مباحث زیربنایی اعتقادی بنگرد تا با دیدی جامع‌تر و کل‌نگرانه از بالا به پایین، ریشه نفوذ بسته‌های شبهات کلامی، فقهی و اخلاقی به جامعه اسلامی را تحلیل کند. نگاه به پیوستگی این شبهات در یک شبکه جامع، توانایی فقیه را ـ که باید عالم به زمان خود باشد ـ متحول می‌کند. به همین دلیل اگر خواننده تطویلی را در مباحث آغازین کلامی و تاریخی سه فصل نخست این مباحث می‌بیند بر ما خرده نگیرد.
بدین‌ترتیب شایسته است یادآوری کنیم سهم مباحث کلامی فصل یکم تا سوم بیش از مباحث فلسفه فقهی در فصل چهارم است. این تطویل ناشی از اعتقاد ماست که هر فقیه جامع‌نگری باید از شبهات وارده به مبانی کلامی ـ فقهی آگاهی داشته باشد و گزینه‌های مختلف در پاسخگویی به آنها را بررسی و تجزیه و تحلیل کند. خلاصه اینکه جایگاه رفیع مبنای کلامی عصمت در فلسفه فقه اقتضا می‌کند فقیهِ ناظر به نیازهای جامعه باید بتواند به‌صورت ریشه‌ای از مبانی کلامی خود دفاع کند.
این پژوهش در چهار فصل تنظیم شده است:
در فصل یکم دیدگاه‌های مختلف درباره مفهوم و ماهیت عصمت و کیفیت حصول آن برای معصوم مورد بحث و بررسی قرار گرفته است. در فصل دوم پیشینه اندیشه عصمت در ادیان غیرابراهیمی و ابراهیمی بیان شده است؛ سپس شبهات مختلف مستشرقان یعنی مادلونگ، رونالدسون، مونتگمری وات و دیگران درباره ریشه‌های پیدایش باور به عصمت اهل بیت:، در مهد دوران اسلامی مطرح شده است. در پایان فصل دوم دیدگاه دکتر حسین مدرسی نقد شده است. در فصل سوم امکان عصمت و ادلّه عقلی و نقلی آن همراه با نقض و ابرام‌های آنها مطرح شده است.
مباحث فصل چهارم، یعنی دیدگاه فلسفه فقهی اندیشه عصمت در مقایسه با مباحث سه فصل نخست پیشینه چندانی ندارد. شاید این پژوهش در آغاز خود سابقه‌ای نداشت؛ گرچه به دلیل طولانی‌شدن زمان تدوین این مجموعه برخی از مباحث آن در لابه‌لای بعضی آثار منتشرشده توسط پژوهشکده فقه و حقوق مطرح شد. با وجود این بسیاری از مباحث فصل چهارم، به‌ویژه پژوهش‌های بررسی تاثیر اندیشه عصمت در فقه و اصول اهل سنت کاملاً نو و جدید است و نیاز به تتبّع و تحلیل بیشتر دارد.
این سلسله‌مباحث در فلسفه تطبیقی فقه مکتب اهل بیت: و اهل سنت باید بیشتر تقویت شود، به‌ویژه با دیدگاه منسوب به آیت‌الله بروجردی; که فقه شیعه در آغاز تکوّن خود ناظر به فقه اهل سنت شکل گرفته است. احادیث اهل بیت: باید در بستر و فضای احادیث و فتاوای اهل سنت فهمیده شود و مباحث فلسفه فقهی جدید این رویکرد مورد توجه قرار گیرد.